Vafo savdosi joizmi?

Javob

Alloh taologa hamdu sanolar, Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga salavot va salomlar bo‘lsin.

Vafo savdosi va uning mohiyati: sotuvchi pulni qaytarganda xaridor sotilgan narsani unga qaytarishi sharti bilan mol sotishdir.

Masalan: Sotuvchi xaridorga 10 000 soʻmga telefon sotadi, ammo u istalgan vaqtda bu pulni qaytarib berib, telefonni qaytarib olishga haqli boʻladi. Ya’ni, pulni qaytarsa molni qaytib olishni, qaytarmasa mol xaridorda qolishini shart qiladi.

«Vafo savdosi» – hanafiy mazhabiga xos istilohdir va uning fiqhiy mazhablarda bir necha nomlari bor. Hanafiylar nazdida u yana «ba’y ul-ito’a», «ba’y ul-amona», «ba’y ul-muomala» va «ar-rahn al-mu’od» deb nomlanadi, molikiylar bu savdoni Jobirning hadisiga muvofiq «Sunyo» deb, shofe’iylar «ba’y ul-uhda», hanbaliylar ham ba’zi hanafiylardek «ba’y ul-amona» deb ataydilar – tarjimon.

Bu savdoning hukmiga kelsak:

Birinchidan: Bu savdoning asl mohiyati (foyda keltiruvchi qarz) bo‘lib, sudxo‘rlikni chetlab o‘tish uchun qo‘llaniladigan hiyla hisoblanadi va ulamolarning aksariyati bu savdoni nojoiz deb hisoblaydi (ya’ni, yuqoridagi misolda ko‘rsatilganidek, qarz beruvchi pul berib, qarz to‘languniga qadar qarzdorning molidan foydalanadi. Bu esa qarz evaziga olingan foyda hisoblanadi – tarjimon).

Ikkinchidan: Bu shartnoma shar’an joiz emas.

Qoʻshimcha ma’lumot: «Vafo savdosi» hukmiga oid internetning oʻzbek segmentida uni ixtilofsiz muboh koʻrsatayotgan kishilar bor. Ammo haqiqatda, hanafiy mazhabidagi ba’zi ulamolar bu muomalani joiz sanashgan boʻlsa-da, boshqa bir qator hanafiy olimlari boshqa mazhab olimlari kabi savdoning bu turidan qaytarishgan. Bu savdoni harom sanagan hanafiy ulamolari haqida Zayla’iyning «Tabyiynul haqoiq», 5/184; «Fatovo hindiyya», 3/209, «Al-Inoya sharhi hidoya», 9/236 kitoblariga murojaat qilishingiz mumkin.

Shuningdek, «Vafo savdo»sini halol sanagan ulamolar biror oyat yoki hadisga asoslanmaganlar, balki omma xalqning vafo savdosiga muhtojligi va umumiy ehtiyoj xususiy zarurat darajasiga tushirilishini vaj qilib koʻrsatishgan (Ibn Nujaym «Al-ashboh van-Nazoir», 68).

Ammo bu savdoni harom sanagan ulamolar uning harom ekaniga bir qancha sahih hadislarni dalil qilishgan. Masalan:

Jobir ibn Abdulloh roziyallohu anhumodan rivoyat qilinadi: «Rasululloh sollallohu alayhi vasallam muhoqala, muzobana, mu’ovama va muxobaradan hamda sunyodan qaytardilar, ariyyalarga ruxsat berdilar» (Sahihi Muslim, 1536).

Sunyo – istisno qilish bo‘lib, savdoda bir narsaning noma’lum qismini istisno qilib sotish. Misol uchun, bir nechta narsaning ayrimlarini sotdim, deyish. Bunda noma’lumlik bor. Uning oqibatida bir tomonga zulm bo‘lishi, urush-janjal kelib chiqishi mumkin» (Oltin Silsila: Sahihi Muslim, 3784-hadis izohi).

Payg‘ambar sollallohu alayhi va sallam sunyodan, ya’ni sotuvchi sotilayotgan narsadan noma’lum bir qismini istisno qilishidan qaytarganlar; chunki unda g‘arar (noaniqlik) mavjud. «Vafo savdosi» ham shunga oʻxshaydi, unda sotuvchi xaridorga pulni qaytarganida sotilgan narsani qaytarib olishni shart qilib qo‘yadi, biroq pulni qaytarish muddati noma’lum bo‘ladi. Shu sababli, bu hadis matnida taqiqlangan «sunyo» turlaridan biri hisoblanadi.

Bu savdoning boshqa jihatdan ham harom ekaniga yana bir dalil:

Abdulloh ibn Amr roziyallohu anhumo aytadi: «Rasululloh sollallohu alayhi vasallam shunday dedilar: «Qarz bo‘lish sharti bilan savdo qilish ham, bir savdoda ikki shart qo‘yish ham, kafolati berilmagan narsadan foyda ko‘rish ham, o‘zida yo‘q narsani sotib olib berish ham halol emas» (Sunani ; Hadis hukmi: «hasan». Manba: Hidoyatur ruvot, 3/166).

Demak, Payg‘ambar sollallohu alayhi va sallam qarz bilan savdoni jamlashdan qaytarganlar va fuqaholar bunday savdoning harom ekaniga ijmo qilganlar (Mavsuv’atul ijmo, 4/163). Vafo savdosi esa qarz bilan savdoni jamlaydi. Ibn Rushd aytganidek: «Chunki u savdo va qarz o‘rtasida ikkilanib turadi; agar pulni olib kelsa, qarz bo‘ladi, agar olib kelmasa, savdo bo‘ladi» (Bidoyatul mujtahid, 3/179).

Demak, bu savdo uch jihatdan harom sanaladi:

1. Bu savdoda ribo bor;
2. Unda gʻarar (noaniqlik) bor;
3. Unda ikki kelishuvni: savdo va nasiyani, yoki savdo va garovni jamlash bor.
4. Bu savdoning shartnomasida sotuvchi pulni qaytargan taqdirda molni qaytarish sharti mavjud. Ushbu shart shartnoma talablariga zid keladi va shartnoma talablariga zid bo‘lgan har qanday shart botildir.

Vallohu a’lam.