Bo‘lib to‘lash savdosi (taqsit savdosi)

Javob

Alloh taologa hamdu sanolar, Rasululloh sollallohu alayhi vasallamga salavot va salomlar bo‘lsin.

Birinchidan, nasiya (bo‘lib to‘lash) savdosida tovarning narxini naqd narxdan qimmatroq belgilash joizdir. Shuningdek, naqd va bo‘lib to‘lash uchun turli narxlar belgilash ham joizdir.

Ammo savdo sahih bo‘lishi uchun ikki tomon aniq bir narxda va savdoning naqd yoki nasiya ekanida qat’iy kelishib olishlari zarur. Agar bu masala noaniq qolsa, ya’ni aniq narx belgilanmasa, bunday savdo shar’an joiz emas.

Ikkinchidan, nasiya savdosida to‘lov foizini muddatga bog‘lab, naqd narxdan alohida ko‘rsatish haromdir. Xoh foiz stavkasi oldindan belgilangan bo‘lsin, xoh amaldagi foizlarga asoslangan bo‘lsin — barchasi ribo (sudxo‘rlik) turkumiga kiradi.

Uchinchidan: Agar qarzdor to‘lovni belgilangan muddatdan kechiktirsa, uni oldindan shartlashilgan bo‘lsin, shartlashilmagan bo‘lsin, hech qanday qo‘shimcha to‘lovga majburlash joiz emas. Chunki bu harom qilingan ribo turkumidandir.

To‘rtinchidan: qarzini to‘lash imkoniga ega bo‘lgan kishining to‘lovni kechiktirishi haromdir. Shunga qaramay, bu holat uchun jarima tayinlash shar’an joiz emas.

Beshinchidan, agar xaridor to‘lovni kechiktirsa, sotuvchi bo‘lib to‘lash muddatlarini oldinroqqa surish shartini qo‘yishi mumkin, agar bu shart shartnomada oldindan ko‘rsatilgan va xaridor bunga rozi bo‘lgan bo‘lsa.

Oltinchidan, sotuvchi sotilgan narsaning egalik huquqini o‘zida saqlab qolishga haqli emas. Biroq u, kechiktirilgan to‘lovlarni kafolatlash maqsadida, xaridordan garov (kafolat) talab qilishi mumkin (Manba: Islom Fiqhi Akademiyasi, 109-bet).

Yettinchidan, muddatli qarzni belgilangan vaqtdan oldin to‘lash evaziga chegirma berish — qarz oluvchi yoki beruvchining taklifi bilan — agar bu oldindan kelishilmagan va ikkala tomonning roziligi bilan amalga oshirilsa, shar’an joiz hisoblanadi. Bu holatda sudxo‘rlikka kirmaydi.

Ammo agar uchinchi tomon aralashsa (masalan, qarz hujjatlarini chegirma bilan sotib olsa), bu joiz emas, chunki u tijorat qimmatli qog‘ozlarini chegirma bilan sotib olishga o‘xshaydi.

Sakkizinchidan, agar qarzdor to‘lovni amalga oshirishdan bosh tortsa, holbuki u moliyaviy jihatdan qodir bo‘lsa, qarz beruvchi qolgan barcha to‘lovlarni muddati yetgan deb hisoblashga haqlidir — agar bu holat bo‘yicha o‘zaro kelishuv mavjud bo‘lsa.

To‘qqizinchidan, agar qarzdor vafot etsa, bankrotlikka uchrasa yoki to‘lovni kechiktirsa, qarz miqdorini kamaytirish orqali tezroq kelishuvga erishish shar’an joizdir.

O‘ninchidan, qarzini kechiktirishga sabab bo‘luvchi moliyaviy qiyin ahvol mezoni — qarzdorning asosiy ehtiyojlarini qondirish uchun zarur narsalardan ortiq mol-mulk yoki boylikka ega emasligi bilan o‘lchanadi.

Alloh bilguvchiroqdir.